تاریخچه گیاهان دارویی

در قرن هفده و هجده اروپاییان در استفاده از گیاهان دارویی پیشرفتهای زیادی داشتند و در قرن نوزدهم تلاشهای زیادی برای استخراج مواد مؤثره گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معینی برای تجویز و مصرف آنها انجام دادند. امروزه نسبت به گذشته که تعداد بسیار کمی از گیاهان دارویی شناخته شده و مورد استفاده قرار میگرفتند، بر تعداد این گیاهان افزوده گشته وجنبه های مختلف استفاده از آنها نیز گسترش یافته است. امروزه گیاهانی به عنوان گیاه دارویی شناخته میشوند که دارای خصوصیات زیر باشند:

1- در پیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره میشود به نام مواد مؤثره (مواد فعال) که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی بر موجود زنده میگذارند. این گیاهان برای مداوای بعضی بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند. مواد فعال طی یک سری فرایندهای پیچیدهی بیوشیمیایی، به مقدار کم معمولاً کمتر از وزن خشک گیاه ساخته میشوند و به متابولیتهای ثانویه معروف هستند.

2- کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی به خاطر استفاده از مواد مؤثره آنها باشد.

3- ممکن است اندام خاصی (ریشه، ساقه، برگ و ...) حاوی مواد مؤثره باشد به همین دلیل نمیتوان تمام اندامهای گیاه را منبع ماده دارویی دانست.

4- معمولاً از اندامهای مورد نظر به صورت تازه استفاده نمیشود، بلکه باید تحت تأثیر عملیات خاصی چون: تمیز شدن، هوا خوردن، خشک شدن، پالودگی و... قرار گیرد.

5- گیاهان دارویی در مقایسه با سایر گیاهان در موارد خاصی قابل استفاده میباشند.

گیاهانی که حاوی مواد مؤثره هستند به سه گروه تقسیم میشوند:

1- گیاهان دارویی: مواد مؤثره موجود در این گیاهان به صورت مستقیم یا غیرمستقیم اثر درمانی دارد و به عنوان دارو مورد استفاده قرار میگیرد.

دارو اصولاً به محصولی از گیاه که حاوی مواد مؤثره باشد اطلاق میشود (به طوریکه این مواد تأثیر فعال زیستی و فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده برجای میگذارد) از این رو به اندامهای متفاوت خشک شده گیاه (شامل ریشه، ساقه، برگ و ...) که حاوی مواد مؤثره باشند دارو اطلاق میشود.

2- گیاهان ادویه ایی: از مواد مؤثره موجود در این گیاهان در صنایع غذایی به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه ی آنها استفاده میشود.

3- گیاهان عطری: این گیاهان حاوی اسانس هستند و اسانس از طریق تقطیر با بخار آب از اندام خاص حاوی اسانس استخراج میشود.

گاهی یک گیاه به تنهایی حاوی هر سه نوع ویژگی میباشد مثل نعناع که یک گیاه دارویی است، هم حاوی اسانس است و به عنوان یک گیاه عطری معرفی میشود و هم در صنایع غذایی این گیاه به عنوان ادویه استفاده میشود.

برخی از صفات گياهان دارويی :

گياهان دارويی هرچند در داشتن مواد مؤثره با يکديگر مشترک هستند، ولی بديهی است که از خصوصيات گياهشناسی متفاوتی برخوردارند. درقياس با محصولات باغبانی،گياهان دارويی کمتر به سبزیهاو ميوه ها شباهت دارند. بلکه بيشتر شبيه گياهان زينتی اند و انواع يک ساله، دوساله، چند ساله، علفی، خشبی، درختچه ای يا درختی (شامل گونه های مثمر و غيرمثمر) در بين آنها ديده میشود. مسأله دارويی بودن گياهان امری تغييرپذير است، به طوریکه يک گياهی غيردارويی ممکن است پس از گذشت زمان به عنوان يک گياه مهم و ارزشمند دارويی معرفی گردد. برعکس، گياهی که به عنوان گياه دارويی در بين عوام شهرت داشته و مورد استفاده قرار میگرفته، ممکن است در بررسیهای علمی روز، يک گياه فاقد ارزش دارويی شناخته شود. تاکنون، تنها خصوصيات دارويی حدود سی هزار گونه از ششصد هزارگونه گياهی جهان شناخته شده و در ميان بقيه، گهگاه، مواد مؤثره جديد و بسيار ارزشمندی کشف میگردد. جمع آوری گياهان دارويی بسيار مشکل است.

انجام اين کاربا ماشين به سختی امکانپذيراست، زيرا جمع آوری برخی ازاندامهای حاوی مواد مؤثره (نظير گلها، برگها و ...) تنها با دست ممکن است.

از اين رو، توليد گياهان دارويی به کار بدنی زيادی نياز دارد. با جمع آوری گياهان دارويی، کار به اتمام نمیرسد (برخلاف برخی محصولات کشاورزی)، بلکه پس ازبرداشت محصول، اندامهای جمع آوری شده را بايد تحت تأثير عمليات مناسبی قرار داد تا به صورت قابل استفاده در آيد (خشک کردن، استخراج ماده مؤثره، بسته بندی و ...).

اهمیت کشت و تولید گیاهان دارویی

تاکنون خصوصیات دارویی حدود سی هزار گونه از ششصد هزار گونه گیاهی جهان شناخته شدهاست. بررسی عملیات زراعی مانند زمان کاشت، نحوه ی تکثیر، تغذیه و مدیریت آن، زمان برداشت و مراقبتهای پس از برداشت گیاهان دارویی نقش مهمی را در افزایش محصول و کیفیت آن خواهد داشت. توجه نکردن به هریک از این موارد خسارتهای جبران ناپذیری را در برخواهد داشت. برای مثال برداشت گیاهان دارویی در زمان نامناسب نه تنها میزان محصول به دست آمده را کاهش میدهد، بلکه محصول برداشت شده نیز از کیفیت مطلوبی برخوردار نخواهد بود. زیرا عملکرد اندام مورد نظر و همچنین میزان متابولیتهای ثانویه ی یک گیاه دارویی در مراحل مختلف رشد و نمو گیاه متفاوت است. با پیشرفتهای جدید علوم شیمی و داروسازی، مواد مؤثره لازم در معالجات پزشکی به صورت مصنوعات کارخانه ایی عرضه میشوند، به نظر میرسد عرضه مواد مصنوعی از اهمیت گیاهان دارویی کاسته و دیگر به کشت و تولید آنها نیازی نیست ولی آمار نشان میدهد که با وجود عرضه مصنوعی مشابه مواد مؤثره گیاهان دارویی نه تنها از میزان کشت و تولید این گیاهان کاسته نشده بلکه تولید و مصرف آنها افزایش نیز یافته است. در حال حاضر یک سوم داروهای مورد استفاده بشر را داروهایی با منشأ گیاهی تشکیل میدهند. براساس آمار سال 1994، فروش جهانی داروهای گیاهی بالغ بر 12/4 میلیارد دلار بوده است و در این رابطه اروپا با حجم فروش 5/6 میلیارد دلار مقام اول را دارا بوده و آسیای شرقی با 3/2میلیارد دلار ، ژاپن با 1/2 میلیارد دلار و آمریکای شمالی با 5/1 میلیارد دلار در رتبه های بعدی قرار دارند. در بین کشورهای اروپایی، آلمان با 5/2 میلیارد دلار بیشترین سهم را داشته و پس از آلمان فرانسه با حجم 6/1 میلیارد دلار و ایتالیا با حجم 600 میلیارد دلار در ردههای بعدی قرار دارند. محاسبه دقیق میزان مصرف گیاهان دارویی در جهان مشکل است زیرا این گیاهان به شکلهای متفاوتی استفاده میشوند. میزان واردات گیاهان دارویی به چند کشور خریدار این گیاهان از 355 میلیون دلار در سال 1976 به 551 میلیون دلار در سال 1980 افزایش یافته است، که این خود نشان دهنده استفاده روزافزون از گیاهان دارویی است. از جمله این کشورهای خریدار، کشور آلمان بوده است که در سال 1976، برابر 28326 تن گیاه دارویی وارد نموده است. آمریکا در سال 1980، 44.6 میلیون دلار گیاه دارویی خریداری کرده است و واردات ژاپن در سال 1976 از 21000 تن به 22640 تن در سال 1980 افزایش یافته است. در حالی که در ژاپن فروش داروهای گیاهی 15 برابر افزایش یافته است فروش بقیه محصولات دارویی سه برابر افزایش داشته است. در ایران میزان تولید گیاهان دارویی در سال 1380 معادل 5/34084 تن بوده است که در سطح زیر کشت معادل 7/81749 هکتار بدست آمده است. بیشترین مقدار تولید گیاهان دارویی مربوط به استان خراسان با تولیدی برابر 8/10028 تن بود که 4/29 درصد از تولید کل کشور را در بر داشته است. پس از خراسان به ترتیب استانهای کرمان، همدان، گلستان، سمنان و مازندران در رده های بعدی قرار دارند.

متابولیتهای ثانویه

سلولها خصوصا سلولهای گیاهی دو دسته از ترکیبات را تولید می کنند: متابولیتهای اولیه و متابولیتهای ثانویه

متابولیتهای اولیه مستقیما دررشد ومتابولیسم درگیرند و شامل کربوهیدراتها، لیپید ها، پروتئین ها و اسید های نوکلئیک هستند. در گیاهان متابولیت های اولیه طی فرایند فتوسنتز تولید شده و سپس در ساخت ترکیبات سلول بکار می روند. این ترکیبات در حجم زیاد و با ارزش اقتصادی پایین تولید می شوند وعمدتا به عنوان ماده خام صنعت، مواد غذایی و افزودنیها کاربرد دارند. متابولیتهای ثانویه از بیوسنتز متابولیتهای اولیه بدست می آیند و به عنوان ترکیبات فرعی و انتهایی متابولیسم اولیه در نظر گرفته می شوند. این ترکیبات در فرآیندهای متابولیسمی وارد نمیشوند. مهمترین متابولیتهای ثانویه آلکالوئیدها، فنولیکها، روغنهای ضروری، استروئیدها، لیگنینها، تاننها و فلاونوئیدها میباشند. متابولیتهای ثانویه در گونه ها وخانواده های خاصی از گیاهان تولید میشوند. این ترکیبات به مقدار کمی در سلول ذخیره شده و عمدتا درسلولهای تخصصی و در مرحله خاصی از چرخه زندگی گیاه تولید میشوند و همین امر استخراج و تخلیص آنها را در مقایسه با متابولیتهای اولیه که در تمام سلولها تولید میشوند دشوار میکند. گیاهان دارویی از لحاظ متابولیتهای ثانویه بسیار غنی میباشند و ترکیبات آنها را دارویی می نامند.

تشکیل مواد مؤثره گیاهان دارویی ناشی از دو دسته فرایند متابولیسمی متفاوت و در عین حال مرتبط به هم است که این فرایندها عبارتند از:

الف) فرایندهای متابولیسمی عام: فرایندهایی هستند که درهمه موجودات زنده، درسطوح مختلف عمومیت دارند و درتمام گیاهان (اعم از دارویی و غیر دارویی) به وقوع می پیوندند.

ب) فرایندهای متابولیکی خاص: این فرایندها درگیاهانی چون گیاهان دارویی که فراورده های خاصی تولید میکنند بیشتر به وقوع می پیوندد.

عام بودن یا خاص بودن فرایندها و ترکیبات مربوط به آنها، یک مفهوم نسبی است. مفهوم عام بودن یا خاص بودن مواد را نه تنها به طور نسبی در مورد تولید مواد، بلکه در رابطه با انباشتگی مواد نیز میتوان درنظر گرفت.

اهمیت متابولیتهای ثانویه

متابولیتهای ثانویه وظایف مختلفی را در طول چرخه زندگی گیاه دارند. از جمله این وظایف انجام نقش ترکیبات واسطه در بر هم کنش گیاه و محیط اطرافش و بر هم کنش گیاه با حشرات، و حتی با گیاهان اطراف میباشد. همچینین ممکن است بخشی از سامانه دفاعی گیاه باشند. این ترکیبات در تولید مثل گیاهان نیز نقش دارند که از طریق جذب گرده افشانها این کار را انجام میدهند. متابولیتهای ثانویه گیاهی نقش مهمی در ایجاد کیفیت مواد غذایی (رنگ، طعم و بو) دارند. همچنین رنگ گیاهان زینتی و گلبرگ گلها که مهمترین خاصیت این گیاهان است توسط متابولیتهای ثانویه ایجاد میشود. بسیاری از این ترکیبات برای تولید دارو، رنگ، حشره کشها، طعم دهنده های غذایی و عطرها استفاده میشوند.

اهمیت بسته بندی گیاهان دارویی

يکي از زادگاه هاي اصلي گياهان دارويي در طب سنتي ايران است و در کنار آن چند کشور ديگر همچون چين ، يونان و مصر نيز داراي سابقه اي کهن در طب سنتي و استفاده از گياهان دارويي هستند. سابقه استفاده از اين گياهان در ايران به سال هاي بسيار دور باز مي گردد به طوري که مي توان از آن جمله به کتاب شفا از ابن سينا اشاره کرد که نشان دهنده وجود اين فرهنگ، نزد مردم ايران بوده است. با توجه به اينکه اين گياهان دارويي در طولاني مدت اثر خود را نشان مي دهد و در کنار آن عوارض ديگري ندارد، بنابراين در کشورهاي اروپايي و غربي موررد استقبال زيادي قرار گرفت.

متاسفانه در کشور ما علي رغم ديرينه بودن، اين علم پيشرفت چنداني نداشته است و در خصوص تقاضاي جهاني چنان که نتايج مطالعات نشان مي دهد به دليل عدم توجه در بخش بسته بندي، صادرات اين گياهان فقط به صورت فله اي در ايران با سود بسيار اندک انجام مي شود و در کشورهاي ديگر بسته بندي شده و با نام همان کشور، مثلا کشور امارات با قيمت بالاتري به بازارهاي جهاني عرضه مي شود. اين در حالي است که به دليل صادرات بي رويه به روشي غلط و خارج از استانداردهاي لازم، کشور ايران، خود، مجبور است برخي از گياهان را به صورتي بسيار نامطلوب از کشورهاي ديگر مثل پاکستان به صورت فله اي و غير بهداشتي وغير استاندارد وارد کند و در اختيار مصرف کنندگان قرار دهد که اين وضيعت بسيار قابل تامل است.

طبق آمار منشر شده، در ايران ۱۳۰۰ گونه منحصر به فرد گياهي وجود دارد. اما از آنجا که اين مهم چه به لحاظ درماني و چه به لحاظ اقتصادي کمتر مورد توجه قرار گرفته است، لذا سهم ايران در تجارت جهاني گياهان دارويي کمتر از ۲% است. اين در حالي است که طبق آمار جهاني ۸۰% مردم جهان در حال حاضر براي درمان، از گياهان دارويي استفاده مي کنند. با توجه به گرايش مجدد مردم به روش هاي درماني ساده و طبيعي، شرکت هاي داروسازي بزرگ دنيا تحقيقات علمي وسيعي را در زمينه طب گياهي انجام داده اند. سهم داروهاي گياهي به دليل آموزش صحيح در مورد اين گياهان در کشورهاي پيشرفته بسيار گسترده تر از ايران است .

امروزه به دليل عدم مديريت صحيح در بسته بندي گياهان دارويي، محصولات ايران با محصولات توليد ساير کشورها از نظر کيفيت و بسته بندي تفاوت فاحشي دارد و بايد براي کاهش اين تفاوت ها تلاش جدي صورت پذيرد. در ايران با آنکه ضرورت بسته بندي کم و بيش در ميان مديران و عامه مردم جا افتاده، اما استراتژي مشخص و هدفمند براي آن تعيين نشده است. بخش بسته بندي نيازمند توسعه اي است که به کاهش هزينه هاي بسته بندي منجر شود.

به دليل نبود بسته بندي گياهان دارويي که در روند توليد و کشت و تجارت آنها تاثير بسزايي دارد، سهم ايران از تجارت گياهان دارويي در جهان بسيار اندک است. از ۱۰۰ ميليارد دلار تجارت گياهان دارويي دنيا، سهم ايران تقريبا صفر است. اين در حالي است که داروهاي گياهي ايران مي توان بين ۱ تا ۱۰ ميليارد دلار براي کشور ارز آوري داشته باشد که در حال حاضر اين رقم کمتر از ۱۰۰ ميليون دلار است. اين آمار در کشور چين در حدود ۸ ميليارد دلار است.

با برطرف شدن اين چالش ها صادرات گياهان دارويي با کيفيت و براساس تقاضاي جهاني صورت خواهد گرفت. بنابراین رعايت استانداردهاي مناسب جهاني جهت بسته بندي يکي از نکات اساسي تجارت و صادرات کالاهاست، در مورد گياهان دارويي نيز بايد رعايت شود.

گياهان دارويي باید به صورت منظم و طبق اصول صحيح بسته بندي و توزيع شوند. چون بسياري از گياهان دارويي در عطاري ها به لحاظ آلودگي هاي ميکروبي، سموم کشاورزي، فلزات سنگين و تاريخ مصرف و توليد استاندارد نبوده و خواص موثر خود را از دست داده اند. از طرف ديگر بخشي از گياهان دارويي مورد نياز به کشور وارد مي شوند که بر اثر عرضه نامناسب خواص درماني آنها کاهش مي يابد. اغلب گياهان دارويي خشک وارداتي هستند و بنابراين تا رسيدن به دست مصرف کننده زمان زيادي از جمع آوري آنها گذشته است. به همين دليل خواص درماني اين گياهان به شدت کاهش مي يابد و در اکثر موارد به کلي از بين مي رود. عدم اثر بخشي گياهان دارويي اغلب به علت مسن بودن گياه مورد استفاده است. زيرا با گذشت گياه از سن خاصي، اثرات درماني و شفا بخش آن از بين مي رود.

نظرات شما عزیزان:

malas farham

ساعت2:03---19 شهريور 1393

[وب سایت] - [ایمیل]

سلام وبــــــــــــــــــــــــــــ ـــتون حــــــــــــــرف نداره بسیـــــــــــــــــــــــــــ ــــــــار کاربردی هسش مـــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــمنون